İlk borsalar deniz ticaretinin çoğalmaya başladığı liman kentlerinde hisse senetlerinin el değiştirmeye başlaması ile oluşmaya başlamıştır. Hisse senetleri ile borsaların beraber anılmasının sebebi de budur. Ticaretin yaygınlaşması ile hisse senetlerinin el değiştirmesinde işlem hacminin çoğalma göstermesi ile işlemlerin yapılması için borsa binalarına ihtiyaç artmıştır ve Belçika’nın Anvers kentinde ilk borsa kurulmuştur.
Sermaye piyasaları birincil ve ikincil piyasalardan oluşur. Birincil piyasalar kısaca, hisse senetlerinin ihraç edilmesini, ikincil piyasalar piyasalarda yeni ihraç edilmiş hisse senetlerinin alım – satım işlemlerini kapsar. İkincil piyasaların alım – satım işlemlerini kapsamasından ötürü sermaye piyasalarından ayrılmıştır ve menkul kıymet piyasaları meydana gelmiştir. Borsalar da ikincil piyasalardandır. Borsanın tanımı ticareti konu olan malların alım – satım işlemlerinin yapıldığı kurumsal ve örgütlenmiş piyasalara denir. Borsaların kurumsal kimliği kendine has özelliklerinden kaynaklanır. Piyasa kimliklerini ise; alım – satım işlemlerinin yapıldığı pazarlar olmalarından ötürü almışlardır.
Vadesiz işlemlerde alım – satım işlemlerinin gerçekleştiği malın bedeli güncel fiyat üzerindendir. Alım – satımı gerçekleşen malın ve kıymetli evrakın teslimi 2 iş günü içersinde gerçekleşir. Vadeli işlemler de ise sözleşmeler söz konusudur ve sözleşmelerde malın yada kıymetli evrakın satışının yapılacağı dönem ile fiyat belirtilir. Bunlara vadeli işlem sözleşmesi denilir ve alıcı – satıcı arasında anlaşıldığı anlamını taşımaktadır. Alıcı ve satıcı tarafından belirlenen bir tarihte malın teslimatı belirlenen fiyattan gerçekleşir.
Vadeli işlemlerin 3 temel amacı bulunur :
Riskten korunma (hedging)
Spekülasyon hedefli kar elde etmek
Arbitraj amaçlı
Türkiye de vadeli işlemler Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nda (VOB) yapılmaktadır. VOB’da vadeli buğday sözleşmeleri ile vadeli pamuk sözleşmeleri işlem görür. Bunun yanısıra İstanbul Altın Borsası’nda altın, gümüş ve platin ile vadeli işlemler yapılır. Bu iki kurum 5 Nisan 2013 tarihinde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) ile beraber tek çatıda Borsa İstanbul ismi altında birleşmiştir. Vadeli alım – satım işlemler ülkelere göre farklılıklar göstermektedir.
Vadeli işlem sözleşmeleri hazırlık aşamasında ;
Forward Sözleşmeleri
Futures Sözleşmeleri
Opsiyon Sözleşmeleri olarak 3’e ayrılır.
Forward sözleşmelerinde ilerki bir tarihte gerçekleşecek olan teslimat işlemleri için kullanılır. Borsalar da işlem gören hisse senetleri, ticari mallar ve değerli evraklar daha önceden belirlenmiş olan bir tarihte satışa sunulurlar. Forward sözleşmeleri (alivre), satışı yapan insanın belirli bir malı yada kıymetli evrakı ilerki bir tarihte, sözleşme gününde anlaşılan fiyattan alımı yapan insana teslim etmesini belirten sözleşmedir. Sözleşme şartları alıcı ve satıcı arasında karşılıklı olarak belirlenir. Forward sözleşmeleri genel anlamda Futures sözleşmeleri ile karıştırılır. Ancak Futures sözleşmeleri ile karşılaştırıldıklarında Forward sözleşmelerinin standardize olmadıkları gözlemlenir.
Vadeli işlem sözleşmeleri genel anlamda Futures sözleşmelerini ifade eder. Bu sözleşmeler genelde organize olmuş piyasalarda işlem görürler. Gerçekleşen işlemlerin neticesinde ise vade, sözleşme büyüklüğü, teminat oranları, fiyat adımları gibi işlem kriterleri borsalarda belirlenir. Futures sözleşmeleri standartlaştırılmıştır ve bunun en önemli sebebi piyasanın likiditesidir. Futures sözleşmeleri taraflara ilerki bir tarihte belirlenen bir fiyattan, miktardan ve kaliteden yatırım aracının bugünden alım – satımının yapılması sorumluluğunu veren sözleşmelerdir.
Vadeli işlemlerin en temel işlevi ise; gelecekte oluşabilecek olumsuz fiyat dalgalanmaları karşısında yatırımcının riskten korunmasına fırsat sağlamaktır. Yani yatırımcının riskten korunmak için riski daha basit yönetebilecek olanlara transferini gerçekleştirmektir. Belirli bir malın yada kıymetli evrakın belirli bir tarihte yada belirli bir zaman içerisinde önceden belirlenen bir fiyattan satma yada satın alma hakkı veren sözleşmelerdir. Opsiyon sözleşmelerini vadeli işlemlerden ayıran özelliği ise alma yada satma hakkının kullanılıp kullanılmama hakkının oluşudur.
Borsalar iş konularına göre;
Döviz işlemlerinin yapıldığı döviz borsaları
Emtia işlemlerinin yapıldığı emtia borsaları
Menkul kıymetlerin alınıp satıldığı menkul kıymet borsaları
Ticaret borsaları
Özel ürün borsaları (altın borsası, pamuk borsası gibi)
Türev araçların işlem gördüğü vadeli işlem borsaları olarak da ayrılmaktadır.
Yüksek işlem hacimleri sebebiyle borsaların birbirinden ayrılmış olmaları ve her birinin ayrı bir kurumsal varlığının olması söz konusudur. Türkiye de bulunan emtia borsaları Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) çatısı altında toplanmıştır ve TOBB yönetmeliğine göre işlem gören 130’u aşkın emtia borsası bulunmaktadır. Özel ürün borsalarına örnek ise Türkiye de İzmir’de bulunan pamuk borsası olabiilir. Aynı anda İstanbul Altın Borsası özel ürün borsalarına en iyi örneği oluşturur
