Finans piyasaları, alım sağlamak satım işlemi sonucu olarak el değiştiren mevduat araçlarının vadesine göre spot ve türev piyasalar olarak iki gruba ayrılmaktadır. Spot piyasalar, tespit edecek bir mevduat aracının ve karşılığı durumda olan paranın, işlemin gerçekleşmesi sonucu olarak takas bugünü el değiştirdiği piyasalardır. Spot piyasalara misal sunmak gerekirse; pay senedi piyasasıyla tahvil ve bono piyasaları en güzel misal olacaktır.
Türev piyasalarda ise teslimatı ve ödemesi ileri bir tarihte ifade edilecek , rastgele bir mevduat aracının bugünden alınıp satılmaktadır. Vadeli işlemler türev piyasa işlemleri olarak bilinmektedir ve vadeli işlem sözleşmeleri futures sözleşmelerini ifade etmektedir. Bu sözleşmeler genellikle örgütlü olmuş piyasalarda işlem görmektedir ve bu işlemler sonucu olarak da vade, mukavele büyüklüğü, güvence oranları, fiyatı adımları benzeri işlem kriterleri borsalarda belirlenmektedir.
Organize olmuş borsalarda işlem gören vadeli işlem (futures) sözleşmelerinin standartlaştırılmasının en mühim çünkü piyasanın likiditesini sağlamaktır. Vadeli işlem sözleşmeleri taraflara, gelecekte bir tarihte, belirlenmiş bir fiyatı , miktar ve kalitedeki mevduat aracının, bugünden alım satımının inşa edilmesi yükümlülüğünü getiren sözleşmelerdir.
İlk Vadeli İşlemler ve Futures Sözleşmeleri
Organize piyasalarda işlem gören vadeli işlem sözleşmelerinin önce örnekleri, 1697 senesinde Japonya'da görülmüştür. Pirinç üretimleri güvence gösterilerek ekonomide ücret benzeri onay gören alındı sertifikaları çıkarılmıştır. Pirinç ücretlerinde yaşanan dalgalanmalara göre sertifikaların değerinin değiştiği belirtildiğinde ise spekülatörler ile beraber önce vadeli işlem piyasası olarak "Dojima Pirinç Piyasası" kurulmuştur. Ama pirinç sertifikalarının fiziksel alım sağlamak satıma müsaade vermemesinden ötürü , her geçen gün pirinç spot piyasalarında meydana gelen ücretlerle vadeli piyasada meydana gelen ücretlerin ilişkisi kopmuş ve fazla saptırıcı duruma gelmiştir.
19. asırda ise AMERIKA BIRLEŞIK DEVLETLERI'de gelişen endüstri ile beraber çiftçilerin imalat kapasitelerinde de çoğalma gözlendi ve erişim sağlamak kontakt benzeri kanallarında gelişmesi ile mahalli pazarlardan beynelmilel pazarlara gerçek bir genişleme yaşanmıştır. Taşımacılık ve ticaretin o dönemdeki merkezi olarak gösterilen Chicago'da, sanayiciler ve rençperler ürünlerini pazarlamak amaçlı koltuk almaya başladılar. 1830'lu senelerde artık tren yollarının yapılmamış olması ve altyapı eksikliği nedeni ile çiftçilerin talep fazlası problemi ile karşılaşmışlardır. Rençperler bu sıkıntılardan ötürü hasat öncesinde ürünlerini satmaya başlamışlardır. Gelecekte ürün teslimatını güvenceye almaktan bir sürü , fiyatı değişikliklerinden istifade etmek talep eden spekülatörlerin de meydana çıkmasıyla beraber çiftçilerin fiyatı rizikonunu taşıyacak bir grup ek olarak karşılarına çıkmış olabilir . Bu risklerden tevakki etmek amaçlı de Chicago Ticaret Heyeti (Chicago Board of Trade, CBOT) kurulmuştur.
Bretton Woods anlaşmasının bitmesi ile beraber kur ve getiri dalgalanmalarının oluşturduğu riskten tevakki etmek için 1972 senesinde AMERIKA BIRLEŞIK DEVLETLERI'de 7 başka ücret ünitesi amaçlı tertip eden vadeli işlem sözleşmelerinin işlem göreceği bir piyasa olarak Beynelmilel Ücret Piyasası (IMM), Chicago Ticaret Borsası (Chicago Mercantile Exchange, CME) aracılığıyla kurulmuştur. Bu biçimde de önce vadeli işlemlere hamle atılmıştır.
Finansal vadeli işlemler sektörünün kurulması , AMERIKA BIRLEŞIK DEVLETLERI'de gündeme geldiği süre , futures işlemlerini düzenlemekle memur durumda olan kamu müessesesi Commodities Futures Trading Commission (CFTC) müsaadenini almak amaçlı iddia edilen uygun fiyatı bağlamda kullanım sebepleri ise;
- Tahvil portföylerinin, getiri oranlarında oluşabilecek dalgalanmalara karşı korunması.
- Gelecekte alınması tasarılanan borcun, güncel getiri oranına bağlanması.
- Finansal piyasalarda getiri oranı riskinden savunma başka bir deyişle hedging.
- Kambiyo işlemleri riskinden savunma .
- Faiz oranı dalgalanmalarına karşı sigorta sağlanmasıdır.
Bu maddeler birbiri ile bağlı olarak incelendiği süre bu piyasalarında asal niyetinin riskten savunma (hedging) amacı taşıdığı görülmektedir. Vadeli işlemler piyasası yatırımcılara sözleşmeye konu durumda olan spot piyasalarda gelecekte meydana çıkabilecek negatif fiyatı dalgalanmalarına karşı savunma fırsatı olanağı sağlar. Vadeli piyasa alım sağlamak satım işlemlerinin komisyonları spot piyasalara göre ek olarak düşüktür ve bu nedenle de yatırımcıların fiyatını azaltmış olabilir . Fiyatı oluşum mekanizmasının ek olarak etkili çalışmasını sağlamaktadır ve bu da muadil mevduat fırsatı demektir.
Vadeli İşlem Piyasası Fonksiyonları
Vadeli işlem piyasalarının basit olarak 2 ana fonksiyonu yer almaktadır . Bunlardan önce riskten korunmadır. Ötekisi ise geleceğe karşı ücretlerin ihtimal edilmesidir. Vadeli işlem borsalarının en basit fonksiyonunu oluşturmaktadır ve gelecekte meydana gelebilecek negatif fiyat dalgalanmaları karşısında yatırımcının riskten savunmasına olanak sağlamaktadır. Vadeli işlem piyasalarının riskten korunmak amaçlı rizikosu ek olarak pratik yönetebilecek olanlara taşıma ederek de yarar sağlayabilmektedir. Gelecekte ücretlerin yükselmesinden endişelenen yatırımcılar alım yaparak; gelecekte ücretlerin düşmesinden kaygı eden yatırımcıların da satış inşa ederek riskten savunmasını olanağı sağlar .
Geleneksel spot piyasalarda talep ve öğrenci yönelik değişim gösteren fiyatlar içerisinde bulunulan hale yönelik geçerlidir. Ama cari spot piyasadaki fiyatlar hem de geleceğe karşı ücretlerin hesaplanmasında yardım eden olurlar.
Vadeli İşlemler Ne Sebeple Yapılır ?
Vadeli işlem piyasalarının basit niyetinin riskten korunma meydana geldiğini söylemiştik. Bilhassa vadeli işlem piyasalarında taşıma edilen risk, fiyat riskidir. Negatif fiyat dalgalanmalarından korunmak talep eden bireylerin fiyat rizikoları , dalgalanmalardan kar ele geçirmeye personel spekülatörlere taşıma edilebilir. Anlaşılacağı üzere vadeli işlemlerinin kullanım emelleri içinde öncelikli olarak korunma amacı yatmaktadır. Bununla Beraber spekülasyon inşa ederek getiri ele geçirmek isteyenler içerisinde spekülatif amaçlı kullanımları da söz konusudur.
Korunma Amaçlı (hedging) Vadeli İşlemler
Artan getiri oranları, dalgalanan döviz kurları sahip olunan pozisyona yönelik bir yön amaçlı pozitif amaç yaratırken, bir yön amaçlı negatif etkiler yaratabilir. Gündelik işlemler esnasında dalgalanan fiyatlar sonucu olarak riskten etkilenmeden kalmam hemen hemen muhtemel değildir . Fiyat dalgalanma rizikosu uygun fiyat sistem içerisinde her sektörü çeşitli biçimlerde de olsa direk etkileyecektir. Sahip olunan pozisyondan meydana gelen ve alım sağlamak satım işlemi sonucu olarak olan fiyat dalgalanma risklerine karşı korunma için profesyonel olarak vadeli işlemler yapılmaktadır.
Spekülatif Amaçlı İşlemler
Vadeli piyasalarda korunma amacı gütmeyen işlemler spekülatif işlemler olarak onay edilmektedir. Spekülatörler vadeli işlem borsalarında kocaman bir ehemmiyete sahiplerdir. Spekülatörler yardımıyla piyasanın likidite gereksinimi karşılanarak ticaret kolaylaştırılır. Spekülatörlerin amacı, piyasadaki her fiyat seviyesinden beklentileri doğrultusunda işlem inşa ederek düşük tutardan satın alıp, dik tutardan satmayı amaçlamaktadır. Spekülatörlerin satışa girmesi ile beraber etkileyici ve satıcıların sayısında yükseliş gözlenir ve piyasa katılımcıları sadece riskten korunma amaçlı işlemler uygulamak dışarısında işlemlerde gerçekleştirerek likiditeyi arttırırlar.
Arbitraj Amaçlı Vadeli İşlemler
Vadeli işlemler hem de arbitraj olarak bilinen , mevduat yapmadan ele geçirilen rizikosuz kazançtır. Aynı anda bir ürünü düşük tutardan alıp, dik tutardan satma istikametinde hazırlanan işlemlerdir. Mühim olan ise pozitif fiyat farkı oluşturacak biçimde bir sürü sayıda işlemi aynı zamanda gerçekleştirmektedir. Piyasalarda arbitraj fırsatı 2 biçimde doğmaktadır. Bunlardan birincisi, aynı özelliklerdeki bir ürünün çeşitli piyasalarda aynı zamanda meydana gelen fiyatları içinde çeşitlilik olmasıdır. İkincisi ise aynı ürüne ilişkin spot fiyatlar ile vadeli fiyatlar içinde taşıma fiyati modeline yönelik olması lazım gelen fiyat ile olan fiyat içinde çeşitlilik olmasıdır.
Forward ve Futures Sözleşmeleri Ne Demektir ?
Forward sözleşmeleri (alivre), satıcının tespit edecek bir ürünü ileri bir tarihte, mukavele gününde anlaşılan tutardan alıcıya teslim etmesini öngören sözleşmelerdir. Sözleşmelerin gerekliliği etkileyici ve satıcı içinde karşılıklı olarak belirlenmektedir. Futures sözleşmeleriyle karşılaştırıldığında ise Forward sözleşmelerinin standardize olmadıkları görülecektir.
Futures ve Forward Sözleşmelerinin Farkları
- Futures sözleşmelerinde sözleşme büyüklüğü standart iken; Forward sözleşmelerinde istenilen miktarda olabilmektedir .
- Vade, futures sözleşmelerinde sabit ya da uzunca vadeli; Forward sözleşmelerinde çoğunlukla bir seneye civarı .
- Futures sözleşmeleri örgütlü borsalarda işlem görmektedir. Forward sözleşmeler ise kişiler ve Bankalararası telefon ile yapılır.
- Futures sözleşmelerinde fiyatlama, borsa binasında 'open outcyr' eskiyen sistemi ile yapılırken, Forward sözleşmelerinde alım sağlamak satım kotasyonlarıyla yapılır.
- Forward sözleşmelerinde rastgele bir güvence yoktur ve standart bankacılık ilişkisi yetecektir . Futures sözleşmelerinde ise gündelik fiyat hareketlerine yönelik ayarlanan başlama marjini yatırılmaktadır.
- Futures sözleşmelerinde teslim bir sürü nadir vaziyetlerde yapılır ve çoğunlukla karşılıklı alım sağlamak satım pozisyonları kapatmak için teslimat gerçekleşir. Forward sözleşmelerinde ise teslimat yapılmaktadır.
- Futures sözleşmelerinde alışveriş hizmetleri amaçlı tespit edecek bir komisyon alınmaktadır. Forward sözleşmelerinde de temelde komisyon yoktur ama alım sağlamak satım spreadına ilişkili olarak bankalar getiri sağlayabilirler.
- Borsaların açık meydana geldiği vakitlerde futures sözleşmeleri yapılabilirken, Forward sözleşmelerinde telefon ya da web üzerinden evrensel ağlar yardımı ise gün içerisinde 24 saat işlem yapılabilir.
- Futures sözleşmelerinde taraflar birbirini tanımazken, Forward sözleşmelerinde taraflar birbiri ile surat yüze ilişki arasındadır .
- Futures ve Forward sözleşmelerinin ikisi de likittir. Fark ise; futures sözleşmelerinde toplamında satış ölçüsü ve değeri Forward sözleşmelerine yönelik ek olarak düşüktür.
